Pacanów - wiadomości-informacje

Historia


Początki osady Pacanów sięgają na pewno państwa Wiślan. W 874 roku Świętopełk I, książę wielkomorawski, najechał kraj Wiślan i przyłączył go do swojego państwa. W ten sposób Wiślanie znaleźli się pod wpływem obrządku chrześcijańskiego tzw. słowiańskiego (metodianizm).
Najstarszym dokumentem potwierdzającym istnienie tej osady i okolicznych wsi jest akt erekcji kościoła pod wezwaniem św. Marcina w Pacanowie, pochodzący z lat 1110 - 1117 a wydany przez biskupa Maura.

"Ja Maur, biskup krakowski, aczkolwiek niegodny, składam Bogu i błogosławionemu Marcinowi dla poświęconego mu kościoła dziesięciny z wsi, w której tenże kościół się znajduje oraz dziesięciny także z Żabca, Zgórska, Niegosławic, Górowa, Gorzakowa, i Szczeglina, a także z Kwasowa, który jest częścią Mangolda. Siemian zaś, patron, daje karczmę w tej wsi, dziesięciny z ryb, dziesięciny z cieląt, dziesięciny z jagniąt, dziesięciny z prosiąt, dziesięciny z serów. Kto to zmieni będzie obłożony klątwą!"

(przekład mgr Iwona Kęder - nazwy wsi zostały podane według "Zbioru dokumentów katedry i diecezji karakowskiej").


Pierwszym znanym z dokumentów właścicielem tych okolic jest właśnie wymieniony w akcie erekcji Siemian (Seminian, Siemianus), pochodzący prawdopodobnie z rodu Nagodziców (od zawołania "Na gody") herbu Koźlarogi.

15 sierpnia 1219 roku biskup krakowski Iwo Odrowąż na prośbę komesa Pakosława odnowił akt erekcji kościoła. Pacanów otrzymał prawa miejskie od Bolesława Wstydliwego w 1265 roku. Rok wcześniej otrzymał je Połaniec i Nowy Korczyn, nieco później Koprzywnica i Opatowiec. Niestety, nie zachował się dokument lokacyjny. Znamy go jedynie ze streszczenia zawartego w potwierdzeniu przywilejów miejskich przez Zygmunta III Wazę z 26 lutego 1603 roku. "...Pierwszy przywilej na pewno przez Bolesława Xięcia Krakowskiego Roku Pańskiego 1265 dany, tenże Bolesław Xiążę wspomniane miasto i jego mieszkańców od wszelkiego prawa Polskiego i jego sędziów uwolnił, a ogłosił w prawie Teutońskim i sądowi wójtowskiemu przypisał..."
W 1279 roku miała miejsce wtórna lokacja praw miejskich dla Pacanowa. Jak podaje tradycja, św. Kinga, żona Bolesława odwiedziła Pacanów i znajdujący się wtedy w mieście szpital dla trędowatych. Pod koniec XIII wieku miasto stanowiło bezpośrednie zaplecze gospodarcze Krakowa, z którym mieszczaństwo pacanowskie utrzymywało już w XIV wieku ożywione kontakty handlowe, a wielu jego przedstawicieli przeniosło się na stałe do stolicy kupując tam domy.

Właściciele Pacanowa zaczęli odgrywać coraz większą rolę w życiu publicznym. Już na początku XIV w. w dokumentach występuje Piotr z Mokrska i Pacanowa, kasztelan małogoski (1306-1310), później wiślicki (1315), wreszcie sandomierski (1317-1328). Był ojcem biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska i Pacanowa (1356 - 1380), chociaż źródła częściej przypisują go jedynie do Mokrska.

Bitwa pod Płowcami w 1331 roku, w której Łokietek pokonał Krzyżaków, miała dla właścicieli tych terenów szczególne znaczenie. Rycerz Florian Szary (Syriusz), współwłaściciel Pacanowa, za wykazane w czasie bitwy męstwo otrzymał od króla herb Jelita.

Po unii horodelskiej w 1413 roku Jelitczykowie przyjęli do swojego herbu litewski ród Giertuda.

W 1417 roku wzmiankowany jest "Jakub, rektor szkoły w Pacanowie" co pozwala stwierdzić, że istniała już wtedy szkoła parafialna.

2 lutego 1419 roku na mocy aktu spisanego w Sandomierzu, synowie Floriana z Mokrska podzielili się dobrami. W wyniku podziału obok starego rodzinnego gniazda - Mokrsko, powstały dwa nowe - w Pacanowie i Sancygniowie. Dla odróżnienia Jelitczykowie zaczęli używać wtedy nazw gniazd rodzinnych. W/w rok uznać można za moment powstania nazwisk Pacanowski i Sancygniowski.

W 1433 roku w Nowym Mieście Korczynie król Władysław Jagiełło potwierdza prawa magdeburskie (teutońskie) dla Pacanowa: "Także samo Miasto (Pacanów) w swoich granicach istniejące, wzdłuż i wszerz wyróżnione i ograniczone, z prawa Polskiego na prawo Teutońskie, które Magdeburskimi się zwą, przeniesione jest..." Król Jagiełło zwolnił mieszkańców od płacenia 2 groszy podatku, potwierdził targ w czwartek i 3 jarmarki: na Wniebowstąpienie, na Boże Ciało i na św. Marcina (pokrywał się z dniem odpustu parafialnego).

W 1448 roku król Kazimierz Jagiellończyk na "...prośbę czcigodnego i szlachetnego Floriana z Paczanowa Podstolego Krakowskiego," potwierdza prawa miejskie dla miasta. W 1456 roku król nadał miastu kolejny jarmark na św. Wawrzyńca, a w 1470 roku jarmark na św. Kiliana.

Przełom XV i XVI wieku to bez wątpienia okres największej aktywności Pacanowitów w życiu publicznym. Szczególnie licznie byli reprezentowani w stanie duchownym, dochodząc w wielu przypadkach do znaczących godności w godności kościelnych.

Znaczna część mieszkańców trudniła się rękodzielnictwem, zwłaszcza spożywczym. Dokumenty mówiące u udziale rzemieślników w radzie miejskiej zachowały się dopiero z końca XV wieku. Prawdopodobnie w połowie XV wieku w Pacanowie osiedlili się pierwsi Żydzi.

W 1502 roku Tatarzy przekroczyli Wisłę, sięgając Kunowa i Łagowa. Tym razem do kronik wpisał się po wieczne czasy chwalebny epizod pacanowski. Jan Wapowski, współwłaściciel Pacanowa dworzanin kardynała Fryderyka, obronił Pacanów. W 1502 roku właścicielami Pacanowa byli oprócz Jana Wapowskiego także Pacanowscy i Sancygniowscy. O znaczeniu Pacanowa w owym czasie najlepiej świadczy fakt umieszczenia go na mapie Europy Wschodniej Mikołaja z Kuzy w przeróbce Bernarda Wapowskiego, w wydaniu Geografii Klaudiusza Ptolomeusza, Rzym 1507 i 1508.

Rejestr poborowy z 1579 roku wykazał w Pacanowie "19 głów żydowskich, 3 sługi żydowskie oraz 18 przekupniów narodowości polskiej". Rejestr ten wymienia w mieście 80 rzemieślników, co stanowi poważną liczbę, 19 gorzelników, piekarkę dudę oraz 2 zagrodników, 2 chałupników i 2 hultajów (ludzi luźnych, przybyszów). Z właścicieli wymieniony jest jedynie Jan Pacanowski..

Pod koniec XVI w. właścicielami byli częściowo Pacanowscy, Herburtowie i Zebrzydowscy. W tych latach przez Pacanów dwukrotnie przejeżdżał król Stefan Batory - 21 września 1583 roku i 19 września 1585 roku. Wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski, właściciel Pacanowa, poprosił króla Zygmunta III Wazę o potwierdzenie praw miejskich i przywilejów Pacanowa, co król uczynił 23 lutego 1603 roku. Barokowa chrzcielnica w pacanowskim kościele nosi herb Zebrzydowskich - Radwan. 4 września 1637 roku Jan z Zebrzydowic Zebrzydowski, miecznik koronny, nadał miastu przywilej zwalniający mieszczan od "podwód i podróży wszelkich pieszych, konnych i wozowych". Okolice Pacanowa stanowiły już silny ośrodek uprawy zbóż.
Prawdopodobnie 9 kwietnia 1657 roku dotarły do Pacanowa wojska księcia Jerzego Rakoczego. Cała ziemia pacanowska pokryła się zgliszczami. Spłonęło miasto i kościół św. Marcina. Był to początek upadku miasta.

5 czerwca 1661 roku "Andrzej na Paczanowie Paczanowski zwalnia mieszczan od wszelkich podróży konnych, pieszych i wozowych. 7 września 1672 roku wydał przywilej dla cechu krawców pacanowskich. W 25 lipca 1679 roku biskup Mikołaj Oborski pokonsekrował ołtarz w odbudowanym kościele pacanowskim.

Ze skąpych danych stwierdzić można, że ludność żydowska stanowiła już wtedy połowę mieszkańców. Trudnili się skupem i handlem produktów rolnych i zwierząt. Najbardziej zaradni starozakonni przenosili się do Krakowa, aby robić lepsze interesy. Najstarsza wzmianka o synagodze pacanowskiej pochodzi z 1737 roku.

W pierwszej połowie XVIII w. Pacanów należał do Morsztynów i Załuskich. W 1733 roku dziedzicem dóbr Pacanów był Jakub Morsztyn, wojewoda sandomierski.

W czerwcu 1760 roku w Nowym Mieście Korczynie w siedzibie Sądu Ziemskiego dokonano podziału dóbr pacanowskich na trzy schedy: pacanowską, książnicą i iwaniską. Działu tego dokonano na polecenie Elżbiety z Ogińskich Puzianny, kasztelanowej mścisławskiej. Towarzyszyli jej wojewodzic wileński Jan Parys i generał major W.X.L. Józef Pac. W 1767 roku dziedzicem połowy Pacanowa był Adam hr. Parys, starosta wileński. W 1769 r. dziedzicami Książnic byli Michał i Stefan Komorowscy, łowczyce Bracławscy. Przejęli całą schedę wraz z połową Pacanowa. Po trzecim rozbiorze w styczniu 1796 r. z wszystkich ambon ogłoszono o przynależności tych terenów do cesarza austriackiego, Franciszka II. W ten sposób Pacanów znalazł się w okręgu stopnickim.

W 1806 roku urządzono i poświęcono cmentarz grzebalny w Pacanowie. Dotychczas zmarłych chowano wokół i pod kościołem.

Po zawarciu 14 października 1809 roku układu w Schonbrunn Pacanów i okolice przyłączno do Księstwa Warszawskiego. Pacanów znalazł się w departamencie krakowskim.

24 sierpnia 1813 roku miał miejsce ogromny wylew Wisły. Właśnie od tej powodzi zaczynają się najstarsze istniejące w Archiwum Państwowym w Kielcach dokumenty dotyczące tej okolicy. Szczególnie ucierpiały dobra Karsy Małe i cały teren obecnego Powiśla.

W czasie Ks. Warszawskiego w Pacanowie istniała poczta. Rosjanie zajmując tereny Księstwa pozostawiali przy magistratach swoich zaufanych. W listopadzie 1814 roku burmistrzem Pacanowa był niejaki Muzorski (Mazorski).

Po Kongresie Wiedeńskim Pacanów znalazł się w Królestwie Polskim, w województwie krakowskim z siedzibą w Kielcach, w obwodzie stopnickim.
30 października 1819 roku w mieszkaniu J.W. Jana Hrabiego Parysa w Mieście Pacanowie odbyło się zebranie w sprawie zawiązania Towarzystwa Szkoły Elementarnej w mieście Pacanowie.

W 1820 roku Pacanów liczył "głów 1077, w tym chrześcijańskich 517, żydowskich 560". Źródłem utrzymania mieszkańców było rolnictwo i po części rzemiosło. Domów murowanych było zaledwie 7, reszta - 152, drewniane.

W latach 30-tych XIX w. Pacanów i okolice (wchodzące w skład "Państwa Małokarskiego") należały do Feliksa Zakrzewskiego i Józefa Gagatnickiego (od 1834 do ok.1840).

Później Pacanów był własnością hr. Aleksandra Wielogłowskiego. 26 października 1840 roku rozebrano ostatni ratusz Pacanowie.
W 1860 roku było w Pacanowie 169 domów i 1715 mieszkańców (1081 żyd.)
Trudno coś jednoznacznie powiedzieć na temat przebiegu powstania 1863 roku na tych terenach.
W wyniku niepowodzeń armii rosyjskiej 4 sierpnia 1914 na tereny gminy Pacanów wkroczyły oddziały armii austriackiej. Rozpoczęto budowę bitej drogi z Pacanowa do Szczucina, którą ukończono po dwóch latach.
W 1916 roku w Pacanowie powołano Ochotniczą Straż Ogniową.

W 1921 roku wg spisu ludności gminy na ogólną liczbę 9392 mieszkańców 1813 było wyznania mojżeszowego. Już wtedy handel i drobne rzemiosło było skupione głównie w ich rękach. Sklepów na terenie gminy było 132, w tym jedynie 10 w rękach polskich.

W 1928 roku sam Pacanów posiadał ok. 2500 mieszańców, w 2/3 narodowości żydowskiej. Handel w samym Pacanowie skupiony był praktycznie w rękach żydowskich. Sklepy usytuowane były przeważnie w rynku, gdzie również do Żydów należała zdecydowana większość domów i posesji.

W 1929 roku istniało tu już kółko rolnicze. Ochotnicza Straż Ogniowa liczyła 75 czynnych członków. W 1930 roku Książe Maciej Mikołaj otrzymał najbardziej urodzajne ziemie Pacanowa i Słupi.
18 kwietnia 1932 roku poświęcono pierwszy sztandar miejscowej jednostki straży.

3 sierpnia 1932 roku w kościele w Przysusze odbył się ślub Krystyny Marianny Antoniny hrabianki z Dembińskich herbu Nieczuja z Maciejem Mikołajem Jackiem Stanisławem księciem Radziwiłłem herbu Trąby. W kwietniu 1934 rozstrzygnięto projekt elektryfikacji osady Pacanów, ale uchwały tej nie wykonano.
W 1938 roku uruchomiono połączenie autobusowe na trasie Pacanów - Kielce. W kwietniu 1939 roku Zarząd Gminny postanowił wybudować Ośrodek Zdrowia w Pacanowie.

W 1921 roku wg spisu ludności gminy na ogólną liczbę 9392 mieszkańców 1813 było wyznania mojżeszowego. Już wtedy handel i drobne rzemiosło było skupione głównie w ich rękach. Sklepów na terenie gminy było 132, w tym jedynie 10 w rękach polskich.

W 1928 roku sam Pacanów posiadał ok. 2500 mieszańców, w 2/3 narodowości żydowskiej. Handel w samym Pacanowie skupiony był praktycznie w rękach żydowskich. Sklepy usytuowane były przeważnie w rynku, gdzie również do Żydów należała zdecydowana większość domów i posesji.

W 1929 roku istniało tu już kółko rolnicze. Ochotnicza Straż Ogniowa liczyła 75 czynnych członków. W 1930 roku Książe Maciej Mikołaj otrzymał najbardziej urodzajne ziemie Pacanowa i Słupi. 18 kwietnia 1932 roku poświęcono pierwszy sztandar miejscowej jednostki straży.

3 sierpnia 1932 roku w kościele w Przysusze odbył się ślub Krystyny Marianny Antoniny hrabianki z Dembińskich herbu Nieczuja z Maciejem Mikołajem Jackiem Stanisławem księciem Radziwiłłem herbu Trąby. W kwietniu 1934 rozstrzygnięto projekt elektryfikacji osady Pacanów, ale uchwały tej nie wykonano.

W 1938 roku uruchomiono połączenie autobusowe na trasie Pacanów - Kielce. W kwietniu 1939 roku Zarząd Gminny postanowił wybudować Ośrodek Zdrowia w Pacanowie.

Dwie pierwsze bomby spadły na Pacanów 1 września 1939 roku. Pacanów znalazł się na szlaku bojowym Armii Kraków i 23 Śląskiej Dywizji Piechoty. 13 żołnierzy września spoczęło na zawsze na pacanowskim cmentarzu. Książę Maciej Radziwiłł jako oficer rezerwy został zmobilizowany do 5 pułku strzelców konnych, działającego w ramach Krakowskiej Brygady Kawalerii. Własnoręcznie wysadził most w Szczucinie.

Powoli zaczęła się tworzyć się konspiracja. Michał Janas, początkowo kierownik szkoły w Ratajach, później w Pacanowie, z chwilą powstania oddziałów Armii Krajowej został komendantem Placówki ZWZ AK w Pacanowie. W szkole uczył języka polskiego. W październiku 1943 roku pewnego wieczoru nie wyszedł z domu i właśnie wtedy został aresztowany przez gestapo. 27.10.1943 roku dniach buskie gestapo rozstrzelało czterech zakładników, w tym por. Michała Janasa. W Oświęcimiu zginął naczelnik poczty i OSP Franciszek Koziarski.
W Pacanowie i we wsiach, z których młodzież uczęszczała do szkoły, rozpoczęto też tajne nauczanie.

18 listopada 1942 roku Niemcy wypędzili pacanowskich Żydów do Szczucina a dalej przewieziono ich do Oświęcimia. W tak tragiczny sposób zakończył się trwający od XV wieku żydowski rozdział w historii Pacanowa. 2 sierpnia 1944 roku po bitwie od Słupią rozpoczął się dwutygodniowy okres walk o przyczółek w Baranowie. Po niemieckim ostrzale z 16 na 17 sierpnia spalił się kościół św. Marcina.

Po ofensywie styczniowej w 1945 roku urzędy te przeniesiono do Pacanowa. Rozbierano bunkry na polach, usuwano miny. W tych okolicznościach zginęło kilku saperów Wojska Polskiego, którzy zostali pochowani na cmentarzu w Pacanowie. W 1946 roku ludność osady liczyła 2400 osób (samych Polaków). Zbudowano kolejną remizę OSP. W grudniu 1948 roku UB aresztowało członków konspiracyjnej organizacji "Wolność i Niezawisłość". Skazano ich na wieloletnie wiezienie. Wśród aresztowanych znaleźli się Stefan Pytko, Kazimierz Jaszko, proboszcz biechowski ks. Stefan Rzemieniec.

Powstał LKS "Zorza". W 1958 roku miejscowość zelektryfikowano. Cały czas trwała odbudowa kościoła. Powstało kino "Koziołek". Rozpoczęto systematyczną poprawę nawierzchni ulic. W latach 1974-75 wbudowano nowoczesną szkołę, ośrodek zdrowia oraz dwa domy nauczyciela. W latach 80-tych zbudowano wodociąg, później gazociąg. Zaczął dynamicznie rozwijać się sport szkolny i środowiskowy.

pacanow_mapa1.jpg 

Pacanów

pacanow_mapa_1804rok.jpg

Pacanów. Fragment mapy austriackiej z 1804 r.
przedstawiającej tereny dawnej Galicji Zachodniej.